شهرها و روستاها در ماه محرم حال و هوای عاشورایی به خود گرفته و مردم بویژه جوانان با نصب پارچه سیاه و پرچم‌های منقش به اسامی ائمه اطهار و حضرت ابوالفضل(علیه السلام) در اماکن عمومی، خیابان‌ها، تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها خود را برای هرچه بهتر برگزار کردن این دهه که یادآور قیام خونین امام حسین(علیه السلام) است، آماده می‌کنند.

عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله‌ الحسین(علیه السلام) و 72 تن از یاران با وفای آن حضرت از جایگاه ویژه‌ای در خراسان جنوبی برخوردار است این روزها چنان اهمیتی دارد که عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) با نذورات و خرج کردن قسمتی از درآمد و پس‌انداز خود برای برپایی خیمه‌ها و هیأت‌ها ارادت خود را به سالار شهیدان نشان می‌دهند. برگزاری آیین و سنت‌های مختلف همه گواه عشق مردم  این دیار به این امام بزرگوار است.

سینه زنی، زنجیززنی، روضه خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه خوانی نیز از شیوه‌های مراسم عزاداری ماه محرم در خراسان جنوبی است.

هفت منبر بیرجند

آیین هفت منبر یکی از آیین های خاص و کم نظیر ماه محرم به شمار می رود که در فهرست میراث معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است. برگزارکنندگان این آیین، خدام اماکن هستند که در عصر تاسوعا با انداختن پارچه سیاهی برروی منبر و گذاشتن آن درنزدیکی در مسجد یا حسینیه، آماده پذیرایی از عزاداران سالار شهیدان می شوند.

بانوان شرکت کننده در این آیین پس از نیت کردن، شمعی را درون سینی و کنار این منابر روشن کرده و نذورات خود را از قبیل خرما، شیرینی و پول درون تشتی ریخته و برای روشن کردن شمعی دیگر به یکی دیگر از این مساجد می روند.

آنان تا پایان آیین و خاموش شدن شمع ها در محل می مانند و هیچکدام از شمع ها را خاموش نمی کنند. نذورات جمع آوری شده در این آیین به صاحب منبر تعلق داشته و اشک شمع های مزبور نیز در مکانی از مساجد جمع آوری می شود.

مسجدآیتی، مسجد جامع، مسجد خواجه خضر، مسجد حیدرحسن، مسجد صاحب الزمانی، مسجد امام حسن (علیه السلام)، چشمه خلیلی (قدمگاه)، منزل دختر آخوند، حسینیه گود و مدرسه معصومیه بیرجند از جمله اماکنی هستند که آیین هفت منبر در آنها برگزار می شود.

عشق مردم این دیار نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) در ماه محرم به اوج خود می رسد و با وجود گذشت یک هزار سال از مصیبت شهادت امام حسین(علیه السلام) و یاران وفادارش، نه تنها از عمق این حادثه کاسته نشده، بلکه هرچه می‌گذرد، قلمرو عاشورا گسترده‌تر شده و آیین‌های عزاداری باشکوه بیشتری برگزار می‌شود.

"مشعل گردانی" در روستاهای خور و برکوه

مراسم مشعل گردانی در روستاهای خور خوسف و برکوه سربیشه هنوز هم اجرا می‌شود. مشعل به شکل استوانه ای است که از تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی از آنها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن می‌کنند.

در روستای خور عصر تاسوعا مشعل فلزی را که در حسینیه به صورت ثابت نصب شده است، از کنده درخت بنه پر می کنند و شب بعد از برپایی مجلس روضه خوانی چراغ ها را خاموش و مشعل را با نفت روشن می کنند و سینه ‌زدن دور آن انجام می شود.

در روستای برکوه سربیشه شب عاشورا بعد از روشن کردن مشعل در میدان ضمن سرودن اشعاری آن را به طرف مسجد حسینیه روستا حمل می­ کنند و در داخل حسینیه مشعل را به دیوار تکیه می‌دهند و به نوحه‌خوانی می‌پردازند.

از «شبیه گردانی» قهستان تا « سنگ زنی» درخش

مراسم شبیه‌گردانی در قهستان برگزار می­ شود این مراسم در روز عاشورا توسط مردان انجام می ­شود و زنان نظاره ­گر هستند به این صورت که هر فرد یکی از علایم روزهای عاشورا مثل تنور خولی و گهواره حضرت علی اصغر(علیه السلام) را درست می­ کند و با علم و بیرق وارد محوطه می شود و اشعاری می‌خواند.

سنگ زنی از جمله مراسم مردم محله درخش شهر قهستان است. در این مراسم سنگ عبارت  است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست بسته می‌شود.

 این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیات با آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌دهند. مردم معتقدند که سنگ زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا (صلی الله و علیه و آله) زده‌اند.

بیل زنی نمایش شور و عشق و شعور حسینی برای دفن شهدای کربلا

مراسم بیل‌زنی یکی از آیین های ویژه مراسم سوگواری امام حسین(علیه السلام) است که فقط در خوسف اجرا می­ شود. در این مراسم که ظهر عاشورا برگزار می‌شود در هر یک از دو هیئت شهر خوسف، دو دسته 15 نفری که در مجموع چهار دسته هستند، تشکیل می‌شود.

برای برپایی این مراسم افراد بیل در دست، دایره وار در کنار هم بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌برند و هر فرد در حال حرکت به هوا پریده و تیغه‌ بیل‌ها را به هم می‌زنند و همه یک صدا و با آهنگی مخصوص می گویند "حیدرعلی" و همزمان بیل‌ها نامنظم و با شتاب به یکدیگر می‌خورند.

بهم خوردن بیل‌ها در روز عاشورا نماد رویارویی لشکریان کفر و لشکریان امام حسین(علیه السلام) است که جنگ لشکریان یزید بر علیه لشکر کوچک امام حسین(علیه السلام) و مظلومیت ایشان را نشان می‌دهد.

مراسم بیل زنی نوعی شبیه سازی از عزاداری و تلاش طایفه "بنی اسد" در صحرای کربلا است که پس از سه شبانه روز پیکر شهدا را با بیل به خاک سپردند.

همچنین گروه دیگری از عزاداران نیز با حمل کجاوه ای بزرگ به عنوان نخل و نمادی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (علیه اسلام) و کجاوه یا گهواره ای کوچکتر به نشانه تشییع پیکر پاک طفل شیرخوار آن حضرت، نوحه سرایی کرده و تالم و تاثر شیفتگان حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) را آشکار می سازند.

در مراسم مزبور نخل کوچک را که نمادی از گهواره حضرت علی اصغر (علیه السلام)است، یک نفر حمل می کند و نخل بزرگ را هشت نفر بر شانه می گذارند و حدود 50 نفر تعادل آن را حفظ می کنند.

نخل کوچک جلوی نخل بزرگ و دسته های بیل زنی، سینه زنی و زنجیر زنی هم در جلوی آنها به طرف محل موسوم به قتلگاه حرکت و بیل می زنند و نخل ها را نیز مقابل میدان قتلگاه به حال دویدن می گردانند.

شبیه خوانی؛ نمایشی زیبا از صحنه کربلا

 مراسم شبیه‌خوانی از آداب عزاداری در شهرستان قاینات است که درحال حاضر در آرین‌شهر اجرا می‌شود.

در این مراسم هر شبیه‌خوان نقش یکی از شخصیت­ های عاشورا را اجرا می ­کند و با نظمی خاص اشعاری را می‌خواند. این مراسم توسط افرادی اجرا می­ شود که از صدای خوب برخوردار و توانایی ارائه نمایش را دارند.

در این مراسم افرادی که نقش یاران امام حسین (علیه السلام) را ایفا می­ کنند و موافق خوان نام دارند به طور معمول لباس های سبز و رنگ های روشن به تن دارند و اشعارشان را با آهنگ می‌خوانند.

نخل‌بندان

در حوزه کویر هر کدام از شهرستان‌های نهبندان، بشرویه، سرایان، فردوس و طبس مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند. نخل به اصطلاح یک حجله از چوب است که با تمثال های رنگارنگ مثل آیینه، پارچه‌های قیمتی، گل و سبزه تزئین می­شود و در روز عاشورا در مراسم روضه‌خوانی و تعزیه به عنوان تابوت نمادین امام حسین(علیه السلام) حرکت داده می‌شود.

نخل توسط سادات و بزرگان بسته و در روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیئت‌های عزاداری حرکت داده می­شود. در محل عزاداری چند بار نخل ها را دور می­دهند و بعد به زمین می گذارند تا عزاداران آن را زیارت کنند.

در طبس مراسم نخل برداری یا نخل گردانی یکی از مراسم‌های عزاداری است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (علیه السلام) در روز عاشورا برپا می‌شود. در روز عاشورا دو نخل برای امام حسین(علیه السلام) و یک نخل بلند برای حضرت ابوالفضل (علیه السلام ) گردانده می شود.

نخل مختص حضرت ابوالفضل (علیه السلام) در روز 8 محرم و توسط هیئت ابوالفضلی طبس بلند می‌شود در روز عاشورا دو حسینیه و در زمان معین و رعایت حق تقدم نخلهای خود را بلند می‌کنند.

تزیین نخل در طبس با گیاه سنتی مورد صورت می‌گیرد این گیاه که برگی خوشبو دارد در روستایی نزدیک به شهرستان طبس بنام موردستان در شهرستان بشرویه تهیه می‌شود. مردمی که به استقبال نخل می آیند، میوه نارنجی در دستان خود دارند که شاخه ای از مورد در آن قرار گرفته است.

نخل طبس از حسینیه منسوب به سادات شهر (میارزه) حرکت داده می شود و نخل دوم از هیات پایین محله (هیات فاطمی) و در جلو نخل علما و روحانیون و سادات و بزرگان شهر،کفن پوش و سینه زنان حرکت می‌کنند.

در جلو نخل کاروان شتری که گاهی تا 15-20 نفر شتر می شده اند  به نشانه و سمبل کاروان اسیر حرم امام حسین (علیه السلام) با نوای هماهنگ و شورانگیز طبل‌ها و زنگ شترها به حرکت درمی آیند.

اسبی آذین بسته، پرخون و بی سوار که نماد « ذوالجناح » اسب سیدالشهدا (علیه السلام) است نیز در پیشاپیش نخل در حرکت است. در قدیم به این اسب به لهجه محلی «پرَخسْو» شاید منظور پراز خون بوده است می گفته اند. اسب دیگری که در حرکت است متعلق به سادات است. مردم در اطراف این اسب ها اشعار نغز محتشم را زمزمه می کنند.

هیئت کفن‌پوشان و زیرنخلی­های بشرویه

یکی از مراسم منحصر به فرد عزاداری در این شهرستان توسط هیئت کفن‌پوشان که حدود صد نفر هستند اجرا می شود. در این مراسم اعضای هیئت پیراهن یا روانداز سفیدی می‌پوشند و شمشیرهای چوبی به صورت نمادین در دست می­‌گیرند و روضه خوانی می­‌کنند، هیئت زیرنخلی­های بشرویه افرادی هستند که زیرنخل در مراسم نخل بندان اقدام به عزاداری می‌کنند.