روز علم بندان مردم را به وسیله ˈچاووشی خوانیˈ یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمالها، پارچه ها و توغ علم را می بندند و در حین این کار اسپند دود می کنند و فردی چاووشی می خواند و دیگران صلوات می فرستند.
پس از علم بستن، علمها را و به قبرستان می برند و دور قبرستان چرخانده و برای اهل قبور فاتحه می خوانند و در برخی روستاها، علمها را به دور روستا می چرخانند.
در گذشته در شهر بیرجند یک روز قبل از محرم، علمها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته می شد و به مسجد عاشورا می آوردند و پس از روضه خوانی علمها را پای منبر می بردند که در اصطلاح به آن ˈبه تخت بردن علمˈ گفته می شد.
مراسم علم بندان در شهر بیرجند در شب اول ماه محرم در هیات محبان الزهرا (س) و برخی هیئتهای دیگر با حضور تعدادی از سادات که به سادات علمدار معروف هستند انجام می گیرد.
دراین مراسم ابتدا مجلس روضه خوانی در داخل حسینیه هیات برگزار می شود و بعد از آن تعدادی از سادات به همراه علمها در حالی که چاووشی می خوانند به داخل حسینیه می روند و علم را می بندند و دیگران نوحه خوانی می کنند.
پس از بستن علم یکی از سادات آن را برداشته و دور حسینیه می چرخاند و سپس در اطراف علم سینه می زنند که به آن ˈحسنی، حسینیˈ گفته می شود و در پایان علمها را در جای مخصوص نصب می کنند.
در روستای ˈچنشتˈ بیرجند در هنگام مرگ افراد، علم می بندند و به خانه عزادار می برند و تا علم را بر در خانه نصب نکنند، میت را از خانه بیرون نمی برند و بستن علم در محرم در این روستا توسط دو نفر ˈصاحب علمˈ انجام می شود که به آنها آخوند می گویند.
در روستای ˈخلیلانˈ به علم بندان ˈعقد علمˈ می گویند و برای بستن علم، مردم روستاهای نزدیک خود را به آن روستا می رسانند.
عقد علم در میدان ده و کنار چشمه انجام می شود و در هنگام بستن علم توسط بزرگان روستای خلیلان و روستاهای اطراف، ملای ده متنی را می خواند که عقد علم نام دارد.
وی درحین خواندن، وقتی به عبارتی مانند ˈکلیم الله راˈ، ˈخلیل الله راˈ، و ˈرسول الله راˈ، می رسد مردم همه با هم می گویند: ˈیعنی الله راˈ.
در روستای ˈمهموئیˈ نیز ˈعلمˈ را بزرگ ده که سید هم هست می بندد و اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمالهای علم گره می زنند.
روستای ˈدرخشˈ نیز 12 علم به نام دوازده امام دارد که هر یک از علمها یک صاحب و یک ˈعلم چیˈ دارد.
صاحبان علم با خویشان خود علم را می بندد و علم چی به همراه آنها علم را به مسجد می آورد.
پس از جمع شدن علمها نوحه خوانده می شود وقتی نوحه خوان مصرع ˈ یک سو علمها بسته شدˈ را می خواند، علم چی ها همه با هم سنگی به ته علم زده و سنگها را به پای منبر می برند.
مردم علمها را به نشانه یادآوری ورود اهل بیت امام حسین (ع) به کربلا و برپایی علم هایشان در صحرای کربلا می بندند.
علم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه های آن از دو تا 20 متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است.
علم پوشش پارچه ای دارد که به آن پیراهن علم می گویند و به رنگهای سبز، سیاه، سفید و روشن است.
به بالای علمها توغ وصل است و به زیر توغ دستمالهای زیادی متصل می شود که اکثر آنها توسط مردم تهیه می شوند و توغ علم انواع گوناگونی دارد که مشهورترین آن پنچه، قپه، سرتوغ و نخل است.
